Tác phẩm phái sinh: Định nghĩa, quyền tác giả và lưu ý pháp lý

Bạn quan tâm đến tác phẩm phái sinh và những quy định pháp lý liên quan? Bài viết này sẽ cung cấp định nghĩa chính xác về tác phẩm phái sinh, làm rõ mối quan hệ giữa tác phẩm phái sinh và quyền tác giả của tác phẩm gốc, cùng với những lưu ý pháp lý quan trọng để tránh vi phạm bản quyền khi sáng tạo hoặc sử dụng loại hình tác phẩm này.

Tác phẩm phái sinh là gì?

Theo khoản 8 Điều 4 của Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung bởi Luật Sở hữu trí tuệ năm 2022), tác phẩm phái sinh được hiểu là sản phẩm sáng tạo mới dựa trên một hoặc nhiều tác phẩm đã có trước đó, thông qua các hình thức như: dịch thuật, phóng tác, biên soạn, chú giải, tuyển chọn, cải biên, chuyển thể nhạc hoặc các hình thức chuyển thể khác.

Dựa trên quy định này, có thể phân loại các dạng tác phẩm phái sinh bao gồm:

• Tác phẩm dịch: là bản chuyển ngữ từ tác phẩm gốc sang một ngôn ngữ khác, đòi hỏi phải trung thành với nội dung, không làm sai lệch ý nghĩa của nguyên bản.
• Tác phẩm phóng tác: là sản phẩm được lấy cảm hứng từ nội dung của tác phẩm gốc nhưng có sự sáng tạo rõ rệt về tư tưởng hoặc cách thể hiện, mang màu sắc và nội dung mới.
• Tác phẩm biên soạn: được tạo thành từ việc thu thập, sắp xếp và chọn lọc các tài liệu có sẵn, sau đó viết lại theo một cấu trúc mới, có trích dẫn nguồn tham khảo.
• Tác phẩm chú giải: thể hiện quan điểm, phân tích hoặc lời bình của người biên soạn nhằm làm rõ nội dung, ý nghĩa của tác phẩm gốc.
• Tác phẩm tuyển chọn: là kết quả của việc lựa chọn và tổng hợp nhiều tác phẩm có liên quan, thường theo một chủ đề hoặc tiêu chí cụ thể, tạo thành một ấn phẩm hoàn chỉnh.
• Tác phẩm cải biên: được sáng tạo dựa trên tác phẩm gốc bằng cách thay đổi hình thức thể hiện hoặc một phần nội dung để phù hợp với ngữ cảnh hoặc đối tượng mới.
• Tác phẩm chuyển thể: là việc chuyển một tác phẩm từ thể loại này sang thể loại khác (ví dụ: từ văn học sang điện ảnh), tuy giữ nguyên nội dung cốt lõi nhưng thay đổi phương thức thể hiện nhằm phù hợp với định dạng mới.

Đặc điểm của tác phẩm phái sinh

Được tạo ra từ một hoặc nhiều tác phẩm gốc đã có

Tác phẩm phái sinh được hình thành trên cơ sở chỉnh sửa, biến đổi hoặc phát triển từ tác phẩm đã tồn tại trước đó. Tuy nhiên, nó vẫn phải giữ lại những yếu tố đặc trưng để người tiếp nhận có thể nhận ra mối liên hệ với tác phẩm gốc. Điều này đồng nghĩa với việc tác phẩm phái sinh không thể tách rời hoàn toàn khỏi nền tảng nội dung ban đầu.
Ngoài ra, người sáng tạo tác phẩm phái sinh cần tôn trọng quyền nhân thân của tác giả nguyên bản – những quyền không thể chuyển nhượng, bao gồm quyền đứng tên và bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm gốc.

Phải có yếu tố sáng tạo riêng của người làm tác phẩm phái sinh

Tác phẩm phái sinh không chỉ đơn thuần là một bản sao chép hay chuyển thể cơ học từ tác phẩm gốc. Nó cần thể hiện dấu ấn cá nhân của người sáng tạo thông qua nội dung, cách thể hiện, cấu trúc hoặc phương thức trình bày mới mẻ.

Có hình thức thể hiện khác biệt với tác phẩm gốc

Theo quy định pháp luật, quyền tác giả chỉ bảo hộ hình thức thể hiện của tác phẩm chứ không bảo hộ ý tưởng. Vì vậy, một tác phẩm phái sinh hợp pháp phải có cách thể hiện khác biệt ít nhất là về mặt hình thức so với bản gốc. Nếu hình thức thể hiện quá giống với tác phẩm gốc, tác phẩm phái sinh có thể bị coi là bản sao trái phép.

Quyền tác giả phát sinh ngay khi tác phẩm được sáng tạo

Tương tự như tác phẩm nguyên bản, tác phẩm phái sinh cũng được pháp luật công nhận và bảo hộ quyền tác giả từ thời điểm nó được tạo ra – không cần phải thực hiện thủ tục đăng ký. Tuy vậy, để được bảo hộ, tác phẩm phái sinh không được làm tổn hại đến quyền tác giả của tác phẩm gốc.

Lưu ý: Việc tạo ra và khai thác tác phẩm phái sinh phải được sự đồng ý của tác giả hoặc chủ sở hữu quyền tác giả của tác phẩm gốc. Nếu thực hiện mà không có sự cho phép, hành vi đó có thể bị coi là vi phạm quyền tác giả – trừ một số trường hợp đặc biệt như chuyển thể sang chữ nổi hoặc ngôn ngữ khác phục vụ người khiếm thị theo quy định của pháp luật.

Các loại tác phẩm phái sinh

Tác phẩm dịch

Đây là dạng chuyển ngữ của một tác phẩm từ ngôn ngữ gốc sang một ngôn ngữ khác. Sự sáng tạo trong bản dịch thể hiện qua việc lựa chọn từ ngữ, cấu trúc câu phù hợp với ngôn ngữ mới, nhưng vẫn phải đảm bảo giữ nguyên ý nghĩa, không làm sai lệch nội dung của tác phẩm ban đầu.

Tác phẩm phóng tác

Là sản phẩm được phát triển từ cốt truyện hoặc nội dung chính của tác phẩm gốc, nhưng đã được sáng tạo lại với tư duy và cách tiếp cận mới, mang dấu ấn riêng biệt về mặt nội dung và tư tưởng. Ví dụ: tái hiện lại một câu chuyện quen thuộc dưới một bối cảnh hiện đại hoặc theo phong cách hoàn toàn khác.

Tác phẩm chuyển thể

Tác phẩm chuyển thể là việc biến đổi một tác phẩm từ loại hình này sang loại hình khác, chẳng hạn như chuyển một tiểu thuyết thành phim điện ảnh hoặc vở kịch. Hình thức thể hiện thay đổi nhưng nội dung chính vẫn được giữ lại, phù hợp với đặc thù của phương tiện mới.

Tác phẩm cải biên

Là hình thức điều chỉnh, làm mới hoặc sắp xếp lại một phần hoặc toàn bộ nội dung tác phẩm gốc để tạo ra một phiên bản mới – có thể thay đổi thể loại, hình thức thể hiện hoặc mục đích sử dụng. Việc cải biên phải có sự đồng ý của chủ sở hữu tác phẩm gốc và có thể phát sinh nghĩa vụ thù lao.

Tác phẩm biên soạn

Là kết quả của quá trình thu thập, chọn lọc, tổng hợp và sắp xếp lại các tài liệu tham khảo để tạo ra một tác phẩm mới, mang tính hệ thống. Tác giả biên soạn cần ghi rõ nguồn trích dẫn và đảm bảo tính chính xác, minh bạch trong việc sử dụng tư liệu. Ví dụ: từ điển, giáo trình, sách tham khảo.

Tác phẩm chú giải

Là những tác phẩm đưa ra nhận định, phân tích, hoặc giải thích sâu hơn nội dung của tác phẩm gốc nhằm giúp người đọc hiểu rõ hơn nội dung, bối cảnh hoặc thông điệp mà tác phẩm gốc truyền tải.

Tác phẩm tuyển chọn

Là tập hợp các tác phẩm đã có, được lựa chọn và sắp xếp lại theo một tiêu chí cụ thể nào đó (như thể loại, chủ đề, thời kỳ sáng tác…). Nội dung các tác phẩm trong tuyển tập vẫn được giữ nguyên. Ví dụ: tuyển tập thơ tình, tuyển chọn truyện ngắn hay, tuyển ca khúc bất hủ,…

Quy định về quyền bảo hộ tác giả đối với tác phẩm phái sinh

Một tác phẩm phái sinh chỉ được pháp luật công nhận và bảo hộ quyền tác giả khi đáp ứng đầy đủ bốn điều kiện sau:

Không xâm phạm quyền của tác giả đối với tác phẩm gốc

Theo quy định tại khoản 2 Điều 14 Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009), tác phẩm phái sinh sẽ không được bảo hộ nếu gây ảnh hưởng hoặc vi phạm đến quyền tác giả của tác phẩm gốc – tức tác phẩm được sử dụng làm nền tảng sáng tạo.

Danh mục tác phẩm gốc có thể là cơ sở tạo nên tác phẩm phái sinh bao gồm:

• Tác phẩm văn học, khoa học, sách giáo khoa, giáo trình và các tài liệu dưới dạng chữ viết hoặc ký hiệu khác;
• Bài giảng, bài phát biểu, bài nói;
• Các tác phẩm báo chí;
• Âm nhạc;
• Tác phẩm sân khấu;
• Tác phẩm điện ảnh và các tác phẩm tương tự;
• Tác phẩm tạo hình và mỹ thuật ứng dụng;
• Ảnh nghệ thuật;
• Thiết kế kiến trúc;
• Bản đồ, bản vẽ, sơ đồ về địa hình, công trình kiến trúc, khoa học;
• Tác phẩm văn học – nghệ thuật dân gian;
• Phần mềm máy tính và cơ sở dữ liệu.

Phải do chính tác giả trực tiếp sáng tạo

Tác phẩm phái sinh chỉ được bảo hộ nếu là kết quả lao động trí tuệ trực tiếp từ người sáng tạo, không phải là bản sao chép từ bất kỳ nguồn nào khác. (Căn cứ tại khoản 3 Điều 14 Luật SHTT 2005, sửa đổi 2009).

Phải có sự cho phép của chủ sở hữu tác phẩm gốc

Theo Điều 28 Luật Sở hữu trí tuệ, việc sử dụng tác phẩm gốc để sáng tạo tác phẩm phái sinh phải được sự chấp thuận của tác giả hoặc người nắm giữ quyền tác giả của tác phẩm ban đầu. Nếu không có sự đồng ý, hành vi đó sẽ bị xem là vi phạm bản quyền – trừ các trường hợp được miễn xin phép hoặc miễn trả thù lao theo Điều 25 và Điều 26 của Luật.

Có yếu tố sáng tạo và mang dấu ấn riêng của người tạo tác phẩm phái sinh

Tác phẩm phái sinh phải thể hiện sự sáng tạo về mặt nội dung hoặc hình thức trình bày so với tác phẩm gốc. Yếu tố mới mẻ và đặc trưng cá nhân của tác giả là yếu tố then chốt để được pháp luật công nhận và bảo hộ quyền tác giả cho tác phẩm phái sinh đó. 

Thủ tục bảo hộ quyền tác giả đối với tác phẩm phái sinh

Hồ sơ đăng ký quyền tác giả

Theo Điều 50 của Văn bản hợp nhất số 11/VBHN-VPQH Luật Sở hữu trí tuệ, bộ hồ sơ đăng ký quyền tác giả bao gồm:

• Tờ khai đăng ký quyền tác giả hoặc quyền liên quan, trình bày bằng tiếng Việt, cung cấp đầy đủ thông tin về người nộp hồ sơ, tác giả, chủ sở hữu quyền, mô tả ngắn gọn nội dung tác phẩm hoặc đối tượng liên quan. Nếu là tác phẩm phái sinh, cần ghi rõ tên tác phẩm gốc và thông tin về quyền sử dụng. Tờ khai phải do chính người có quyền ký hoặc điểm chỉ.
• Hai bản sao của tác phẩm cần đăng ký quyền tác giả (hoặc bản định hình nếu là đối tượng quyền liên quan).
• Giấy ủy quyền, nếu người nộp không phải là chủ sở hữu/tác giả.
• Tài liệu chứng minh quyền sở hữu, như hợp đồng, biên bản giao nhiệm vụ, văn bản chuyển giao, thừa kế,…
• Văn bản đồng thuận của các đồng tác giả, nếu có nhiều tác giả cùng sáng tạo.
• Văn bản đồng thuận của các đồng chủ sở hữu, nếu quyền sở hữu chung.

Thủ tục đăng ký

Theo Điều 38 Nghị định 17/2023/NĐ-CP và Quyết định 3684/QĐ-BVHTTDL ngày 27/12/2022, quy trình đăng ký quyền tác giả cho tác phẩm phái sinh gồm hai bước:

Bước 1: Nộp hồ sơ

• Cá nhân, tổ chức có thể nộp trực tiếp hoặc ủy quyền cho đơn vị khác gửi hồ sơ đến Cục Bản quyền tác giả hoặc các văn phòng đại diện tại TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng.
• Trường hợp là cá nhân/tổ chức nước ngoài không có đại diện tại Việt Nam thì có thể nộp hồ sơ qua Cổng dịch vụ công trực tuyến cấp độ 4 hoặc thông qua đơn vị dịch vụ tại Việt Nam.

Bước 2: Nhận kết quả

• Trong vòng 15 ngày làm việc kể từ ngày nhận được hồ sơ hợp lệ, Cục Bản quyền tác giả có trách nhiệm cấp Giấy chứng nhận đăng ký quyền tác giả hoặc quyền liên quan.
• Nếu từ chối cấp giấy chứng nhận, cơ quan có thẩm quyền phải trả lời bằng văn bản và nêu rõ lý do.

Tác phẩm phái sinh là một phần quan trọng trong bức tranh sáng tạo nghệ thuật hiện đại, tuy nhiên việc khai thác, sử dụng hay chuyển thể các nội dung này luôn cần tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về bản quyền. Để đảm bảo quyền lợi hợp pháp và tránh các rủi ro pháp lý, cá nhân và tổ chức cần tìm đến các đơn vị chuyên nghiệp trong lĩnh vực bản quyền. BHMEDIA, với kinh nghiệm nhiều năm trong việc quản lý và bảo vệ quyền tác giả, chính là đối tác tin cậy giúp bạn xử lý các vấn đề liên quan đến tác phẩm phái sinh, từ tư vấn pháp lý, cấp phép đến đăng ký và phân phối nội dung trên các nền tảng số.